Priča o naftnoj industriji Srbije duga je i stara, a njeni počeci sežu u vreme kada ljudi zapravo nisu ni znali šta je nafta i kako je iskoristiti. Jer, zapise i podatke o prvim bušotina na ovim prostorima danas ćemo, pre nego u naučnoj literaturi, pronaći u nazivima mesta poznatim od davnina – u Paklenici, Smrdelju, Pogancu, Katranu, Uljaniku… Zato je priča o razvoju naftne industrije ujedno i priča o razvoju automobilizma, putne infrastrukture, nauke, tehnologije… i jedno pravo malo istorijsko putovanje u prošlost i istoriju naše zemlje.
No, krenimo redom…
Po benzin u – APOTEKU i druge muke prvih vozača automobila
Iako je nafte na ovim prostorima bilo i u davnoj prošlosti (prvi pomen datira još iz 1788. godine kada je bečki profesor Vinterl utvrdio da nafta postoji u Međumurju) njeno masovnije korišćenje i pravi, sistematski razvoj, ipak su novijeg datuma.
Prvo je to bio petrolej. U Srbiji je počeo da se koristi krajem 19. veka iako istina, u malim količinama i uglavnom za osvetljenje. Stizao je iz Rumunije dok su u blizini zemlje postojale dve rafinerije – u Rijeci i Bosanskom Brodu.
Razvoj industrije „pogurala“ je pojava prvih automobila početkom 20. veka. Jer, za njih je bio potreban benzin, a njega u Srbiji nije bilo „ni za lek“. U stvari, za lek bi se još možda i snašli – medicinski benzin mogao je da se tu i tamo kupi u ponekoj apoteci, ali napuniti rezervoar svog skupo plaćenog automobila kog je lokalno stanovništvo pre gledalo kao aždaju nego kao prevozno sredstvo – bila je praktično pa nemoguća misija!
I tako su, krajnje ironično, vlasnici prvih srpskih automobila, vreme više provodili obilazeći apoteke i kupujući ono malo benzina koji je u njima mogao da se nađe, nego uživajući u vožnji u svojim skupim mašinama.
Ipak, nakon ovih skoro pa komičnih početaka, razvoj je krenuo… Posle Prvog svetskog rata, Beograd je dobio prvu benzinsku pumpu. Nalazila se kod kafane „Topola”, na današnjem Trgu Nikole Pašića. Sa porastom broja vozila na domaćim drumovima, rasla je i potreba za naftnim derivatima, pa su pumpe počele da se otvaraju i na drugim mestima. Zabeleženo je da je 1939. godine u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji radilo 156 javnih benzinskih stanica.
I druge grane naftne industrije počele su da se brže razvijaju nakon 1918. godine. Englesko-holandska firma „Šel“ otvorila je 1926. rafineriju u Sisku i skladište u Beogradu, na Čukarici. Rafinerija u Bosanskom Brodu od 1928. bila je u vlasništvu američke kompanije „Standard Oil“ koja ju je modernizovala i proširila. Pred početak Drugog svetskog rata počelo se i sa izgradnjom rafinerije u Smederevu koja je, zbog dobrog položaja ovog grada na Dunavu, trebalo da umanji i vreme i troškove transporta sirovine koja je nabavljana iz Rumunije.
Negde u to vreme bilo je i pokušaja da se počne sa istraživanjima nafte i gasa na teritoriji naše zemlje, ali je, poslovično, uvek nedostajalo novca, a strani kapital nije bio zainteresovan da ulaže u ovu oblast. Jer, i pored svih ovih iskoraka, potrošnja nafte i naftinih derivata u Kraljevini Jugoslaviji između dva svetska rata, bila je veoma mala – 1939. godine iznosila je oko 300 hiljada tona i i dalje se uglavnom najviše odnosila na petrolej za osvetljenje.
Pravi, istorijski razvoj ove industrije usledio je tek nakon Drugog svetskog rata…
U korak sa svetom
Četvorogodišnja ratna razaranja od 1941. do 1945. imala su strašne posledice po čitavu zemlju, pa i po mrežu skladišta i benzinskih stanica. Istraživanja kažu da je, samo u Srbiji, bilo uništeno oko 85 odsto objekata koji su služili za skladištenje i prodaju naftinih derivata.
Upravo iz te, krajnje nezavidne situacije, krenuo je razvoj koji će tadašnju Jugoslaviju ubrzo dovesti rame uz rame sa svetom. Već 1945. osnovano je prvo domaće preduzeće za promet nafte i naftnih derivata. Ono je imalo dva osnovna zadatka – da organizuje snabdevanje privrede koja se obnavljala iz ruševina i radi na modernizaciji postojeće distributivne mreže i izgradnji nove. Prve dve godine postojanja zvalo se Petrolejsko preduzeće opštedržavnog značaja „Jugopetrol“, a od 1947. ime je promenilo u Trgovačko preduzeće za promet nafte i naftinih derivata „Jugopetrol“ Beograd. U istoriju je ušlo i kao prva firma u Jugoslaviji registrovana za poslove spoljne trgovine.
Za one koji vole brojke valja pomenuti još i ovo – ovo preduzeće počelo je rad sa osnovnim sredstvima od oko 17 miliona dinara, obrtnim sredstvima oko 28 miliona dinara, 180 zaposlenih i samo devet benzinskih stanica koje su se sve nalazile u Beogradu.
Ali entuzijazma nije manjkalo! U ovom periodu država počinje da izdvaja sredstva za istraživanje i investicije u naftnoj industriji, kao i za školovanje kadra. Već 1949. sa radom počinje i Preduzeće za istraživanje i proizvodnju nafte, preteča jedne od najznačajnijih i najdugovečnijih kompanija u Srbiji – Naftne industrije Srbije, ili popularnog NIS-a!
Zadatak ovog preduzeća bio je da u istočnom delu Panonskog basena otkrije „crno zlato“. Samo pet meseci nakon osnivanja, pronađeno je prvo ležište prirodnog gasa u Srbiji – na teritoriji naselja Velika Greda, u opštini Plandište u Južnobanatskom okrugu.
I ostalo je – istorija!
Nastaviće se…
Autor teksta: Aleksandra Bogdanović „Istorijski zabavnik“
