Da u Srbiji ima nafte i gasa, znalo se još u davna vremena. Ipak, istraživanja su pre Drugog svetskog rata bila sporadična, nesistematska i u najvećem broju slučajeva – neuspešna. Ova slika je polako počela da se menja počev od 1945. kada država počinje sa ozbiljnijim ulaganjima u razvoj ove industrije, a naročito nakon 1949. godine kada sa radom počinje Preduzeće za istraživanje i proizvodnju nafte, preteča jedne od najznačajnijih i najdugovečnijih kompanija u Srbiji – Naftne industrije Srbije, ili popularnog NIS-a.
Kratka istorija duge potrage
Još krajem 18. veka, prvi izdanci nafte registrovani u zapadnom delu Panonskog basena naveli su istraživače na zaključak da se slične rezerve mogu pronaći i na teritoriji Vojvodine. Kako je oblast u to vreme bila u sastavu austrougarske monarhije, oni su bili ti koji su, tokom 19. veka, prvi započeli istraživanja, naročito u Banatu, ali nisu imali mnogo uspeha.
Nepregledna ravnica ispresecana rekama i sa zemljištem koje se često plavi, nije pružala naročite uslove za rad, pa je teritorija Vojvodine u austrougarskim knjigama bila više u teoriji nego u praksi označena kao naftonosna.
Ni nakon 1918. kada je ta teritorija ušla u sastav Srbije, situacija se nije mnogo promenila. Tokom ’30-ih godina bilo je pokušaja da se nafta i gas otkriju i u našoj zemlji, ali rezultati su bili slabi. Istraživanja i radovi su bili skupi, a država ih nije smatrala naročito isplativim. Sa druge strane, za takve vrste projekta nije bio zainteresovan ni strani kapital jer je susedna Rumunija već imala rafinerije i prodajnu mrežu.
Zbog toga su, i pored osnovane pretpostavke da u Banatu ima nafte i gasa, ozbiljnija ispitivanja tog prostora počela relativno kasno. Interesantno je da su prva geološka istraživanja u Banatu vršili Nemci 1942. godine, za vreme Drugog svetskog rata, u rejonu Velika Greda-Lokve-Janošik. Početna merenja uradili su stručnjaci iz firme „Seizmos“ iz Hanovera, a bila su organizovana i istražna bušenja sa specijalizovanim ekipama.
Ratna situacija nije dozvolila da se sa ovim istraživanjima ode daleko. Iz istog razloga o njima ne postoji ni mnogo podataka, tako da su pravi radovi na istraživanju i eksploataciji nafte u Vojvodini sistematski i ozbiljno započeli tek nakon oslobođenja.
Nova preduzeća i nove ideje
Osim slobode, kraj Drugog svetskog rata doneo je i promenu čitavog društvenog sistema, pa sredinu ’40-ih godina prošlog veka karakteriše i osnivanje velikog broja novih institucija koje su imale presudan značaj za razvoj naftne industrije u Srbiji.
Već početkom 1945. u okviru Savezne vlade Demokratske Federativne Jugoslavije, formirano je Ministarstvo rudarstva koje je u svom sastavu imalo i Odeljenje za naftu, so i gas. Iste godine, osnovana je i prva domaća firma za promet nafte i naftnih derivata – Petrolejsko preduzeće opštedržavnog značaja „Jugopetrol“, koja od 1947. nosi naziv Trgovačko preduzeće za promet nafte i naftinih derivata „Jugopetrol“ Beograd. Dve godine nakon sa radom počinje i Preduzeće za istraživanje i proizvodnju nafte koje kao primarni zadatak ima da u istočnom delu Panonskog basena otkrije “crno zlato” i koje se od 1952. zove „Naftagas“.
U tim prvim danima, radilo se u veoma teškim uslovima. U ratom razorenoj zemlji funkcionisao je mali broj bušačkih garnitura, nije bilo neophodnih geofizičkih aparata, kao ni obučenog kadra.
Ipak, i to se polako menjalo. Finansijska situacija postajala je sve stabilnija. Takozvana „plitka“ bušenja već 1949. menjaju istraživanja na dubinama većim od hiljadu metara, a kako je država počela da izdvaja značajna sredstva za školovanje kadra, u novoosnovane firme počeli su da dolaze mladi stručnjaci iz rudarsko-geološke oblasti.
Dan kada je potekla nafta
Zajedno sa novim kadrom stigli su i prvi rezultati. Samo pet meseci nakon osnivanja Preduzeća za istraživanje i proizvodnju nafte, 13. jula 1949. godine, na bušotini Vg-002, na teritoriji naselja Velika Greda, u opštini Plandište u Južnobanatskom okrugu, pronađeno je prvo ležište prirodnog gasa u Srbiji. Proizvodnja je počela tri godine kasnije.
Ipak, kruna tih prvih dana poslovanja preduzeća čije nasleđe danas baštini Naftna industrija Srbije ili dobro poznati NIS, bila je otkriće prvog naftnog polja u Srbiji! Tog 17. novembra 1952. nafta je potekla iz bušotine Je-001, kod Jermenovaca u Banatu, nedaleko od ranije otkrivenog ležišta gasa.
Eksploatacija nafte na ovom polju počela je četiri godine nakon otkrića, 1956. i i danas traje. Zajedno sa naporima pionira srpske naftne industrije rasli su i uspesi – za samo tri godine proizvodnja se sa 7.350 tona povećala na oko 84.000 tona.
Sve ovo dalo je dodatni „vetar u leđa“ razvoju naftne industrije u Srbiji. Dobijena su sredstva za dalja istraživanja i razvoj preduzeća. Entuzijazam zaposlenih bio je ogroman, a ne treba zaboraviti ni činjenicu da su osnovnu radnu snagu na terenu činili muškarci iz obližnjih sela koji su upravo tu sticali iskustvo koje su kasnije mogli da prenesu drugima.
Tako je potraga za „crnim zlatom“ Srbije, osim avanture, postala i neverovatna škola života. Mnogi od njenih prvih „učenika“ izrasli su u neke od najvećih domaćih stručnjaka iz oblasti istraživanja i proizvodnje nafte i gasa koji i danas svoje znanje prenose novim generacijama.
Nastaviće se…
Autor teksta: Aleksandra Bogdanović „Istorijski zabavnik“
