Jedna gora, ne visoka, ali sveta. Kroz svoj raznoliki, živopisni krajolik posula je 22 bisera. Duhovna, kulturna, umetnička. Raznolike građe, lepote i bogatstva, ali sudbe jednake, uglavnom stradalne. Crkve su rušene, riznice pljačkane, a arhive paljene. Većini se pouzdano ne zna ni rođenje, ni krštenje, niti zadužbinar. A gde istorija nemaše odgovora, pridoda narod koju svoju legendu, verovanje, katkada i maštariju, možda. No, ko će bolje svedočiti od onih koji su pod stoletnom silom i prisilom što Istoka što Zapada uvek, skoro, znali kako da se krste.
MANASTIR JAZAK
Večni je dom poslednjeg vladara loze Nemanjića, cara Uroša, prozvanog Nejaki. Kada su mošti donesene tokom Velike seobe Srba 1705. godine, stara crkva s kraja XV veka posta odviše teskobna za sav narod koji se poče okupljati, pa se poče dizati novo zdanje, posvećeno Svetoj Trojici, u baroknom stilu, Novi Jazak. Danas ga pohode unesrećeni raznih veroispovesti tražeći spas u isceliteljskim moćima molitve kraj Uroševog kivota.
A nadomak mirisnog vrta, raznobojnog, pažljivo negovanog cveća i povisokih stabala, je izvorište istoimene vode. U zaštićenom ekosistemu Nacionalnog parka Fruška gora. Kroz nepresušni lednik, bistri se Jazak voda kroz stene u središtu zemlje milionima godina, tek. I bogati čitavom armijom minerala i vitamina. Iskonska i krepka. Dar prirode neprocenjiv, snaga Božjeg hrama i dah Nemanjića. Sve to stane u kap vode Jazak.
MANASTIR VRDNIK – SREMSKA RAVANICA
Godine 1697. mošti cara Lazara iz Sentandreje ravanički monasi donesoše u hram na brdašcetu nadomak Vrdnika. Tu ostaše sve do 1942. godine. Tako bogomolja ponese ime Sremska Ravanica. Ravanički monasi su i obnovili crkvu i posvetili je Vaznesenju Gospodnjem. Današnje jednobrodno zdanje, ukrašeno raskošnim ikonostasom i zidnim kompozicijama, i visoki barokni zvonik potiču iz prve decenije XIX veka. Mošti su vraćene u Lazarevu Ravanicu, ali njegov sremski dom i danas čuva deo njegove ključne kosti položen u kivotu ispred ikonostasa. U porti počiva pesnikinja Milicа Stojadinović Srpkinjа, znana i kao Vrdnička vila.
MANASTIR BEŠENOVO
Izdigao se iz pepela u kome ga ostaviše ustaše i nacisti. Po ugledu na hramove Nemanjića. Na bogomolju koju krajem XIII veka podiže kralj Dragutin, i posveti je Svetim arhangelima Mihailu i Gavrilu. Vaskrslo zdanje, u raznobojnom, bajkovitom vrtu, nije oslikano, ima još posla, ali već blista krasotom, prkosnom. A duh svetorodne loze opet provejava Fruškogorjem.
MANASTIR MALA REMETA
Kralj Dragutin smatra se i zadužbinarom obližnje Male Remete, znane i kao Remetsko ili Remetica, obgrljene šumom bagrema. Posvećen je prazniku Bogorodičinom pokrovu. Današnja crkva, od tesanog kamena, u srpsko-vizantijskom stilu, izgrađena je 1739. godine. Jedna je od najskladnijih sakralnih zdanja Fruške gore.
MANASTIR PETKOVICA
Osamljenu crkvicu u dolini uz potok Remetu, podno ravnice i prostranih polja jarko žutih suncokreta, u prvoj polovini XVI veka uzdignu Jelena, udovica poslednjeg srpskog despota Stefana Štiljanovića. Posvećena je Svetoj Petki, koja ju je, veruje se, sačuvala od većih zala i pustošenja. Tako opstaše freske na kamenim zidovima, delo žičkih monaha 80-tih godina XVI veka, kao retki svedoci srpske kasne srednjovekovne crkvene umetnosti na Fruškoj gori. Skromno, majušno, a tako dragoceno zdanje. Okolno imanje, poveliko, ali sve blista. Monahinje, neumorne, nasmejane i srdačne. A u pogled na krajolik staju sve lepote fruškogorskog pejzaža.
MANASTIR ŠIŠATOVAC
Osnivanje danas impozantnog kamenog zdanja na brdu, šćućurenog među visokim stablima četinara, vezuje se za dolazak žičkih monaha 1520. godine, koji na mestu stare crkvice izgradiše manastir posvećen rođenju Presvete Bogorodice.
Današnji izgled dobija u drugoj polovini XVIII veka. Crkva je obnovljena, ali unutrašnjost je i dalje prilično pusta. Beli zidovi i tek pokoja ikona. U zelenom dvorištu raste i poseban bor čija šiširka „mastilja”, pa se nekada koristila kao pisaljka. Podno manastira je izvor Svete Anastasije, čija čudotvorna voda je ozdravila i Nikolu Teslu kad ga jednom mlađanog dovedoše u posetu rodbini.
MANASTIR KUVEŽDIN
Svetosavska himna „Uskliknimo s ljubavlju svetitelju Savi”, veruje se, nastala je 1735. godine u manastiru skućenom u dolini Jaroškog potoka. A crkvu posvećenu Svetom Savi je, prema legendi, više od stoleća ranije osnovao despot Stefan Štiljanović. Nova barokna sa fasadnom dekoracijom u duhu klasicizma izgrađena je u prvoj polovini XIX veka. Danas je potpuno obnovljena. Zidovi su oslikani na osnovu 20 sačuvanih ikona, mermerni pod i raskošni ikonostas u pozlaćenom duborezu, izrađen je prema sačuvanim fotografijama.
MANASTIR ĐIPŠA
Još jedno osamljeno zdanje u udolini, gde osim prirode, caruju cvrkut ptica i vizantijsko pojanje. Prema predanju, despot Jovan Branković je krajem XV veka podigao manastir Đipšu, a crkva, posvećena Svetom Nikoli, najverovatnije je uzdignuta u XVI veku. Unutrašnjost je sveže oslikana i izrađen je novi ikonostas. Danas živi mirno, u istinskoj pitomini i cvetnoj oazi.
MANASTIR BEOČIN
Jedan je od najposećenijih manastira. Pred čudotvornom ikonom Majke Božje Beočinske, za koju se veruje da je stara 500 godina, mole se i neverujući. Crkva je posvećena Vaznesenju Hristovom. Pozamašno dvorište cvetno i sređeno, monahinje, mnoge mlađane, srdačne i gostoprimljive. Iza je prostrani park koji su francuski baštovani zasadili pre 150 godina, po ugledu na Versajski. Posetiocima pristup nije omogućen, nažalost.
MANASTIR SVETIH ARHANGELA U GRABOVU
Vršnjak je Novog Sada, ponosito naglašavaju meštani sela Grabova. Crkva sazidana sredinom XVIII veka, prvobitno je bila posvećena arhangelu Mihailu, ali kako je selo skoro čitavo stoleće slavilo letnjeg arhangela Gavrila, danas nosi imena obojice. Potpuno je obnovljena i oslikana od kada je proglašena manastirom pre osam godina. Danas je dika sela u kome je otvorena prva srpska škola na današnjem prostoru Vojvodine pre skoro 400 godina.
MANASTIR RAKOVAC
Nisu samo vlastela gradila bogomolje na Fruškoj gori, već i „blagoverni hrišćanin”. Beše to krajem XV veka na mestu gde Raka Milošević ubi jelena.
Manastir posvećen Svetom Kozmi i Damjanu bio je važan prepisivački i književni centar i u njemu je urađen prepis Dušanovog zakonika. Zidno slikarstvo crkve je sačuvano samo u fragmentima. Danas je potpuno obnovljen. Posebno značajna je kapela Svetog Vasilija u kojoj se nalaze restaurirani ikonostas stare grobljanske crkve iz XVII veka i čestice moštiju Svete Petke.
MANASTIR SAVINAC
Među kućama i dvorištima sela Starih Ledinaca prikrila se jedina, za sada, neobnovljena fruškogorska svetinja. Ostaci hrama posvećenog Prenosu mošti Svetog Save, koji se obeležava 19. maja, prilično su vremešni – s kraja XII ili početka XIII veka. No, dolaskom mati Teodore, starina je oživela. Posed je omeđen i sređen, u hram bez krova i zidova stavljeni su krstovi i ikone, a podignuti su crkva brvnara i drveni zvonik. Posebno mesto, nesvakidašnje gostoprimstvo i umne reče mati koje se ne daju zaboraviti.
MANASTIR KRUŠEDOL
Ovde počiva kralj Milan Obrenović. I kneginja Ljubica Obrenović. Patrijarh Arsenije III Čarnojević i Brankovići. Jedan od njih, Đorđe, sa majkom Anegelinom, podigao je nedaleko od Iriga hram posvećen Blagoveštenju Presvete Bogorodice, u ranom XVI veku. Arhitektura sledi tradiciju moravske škole, ali je u obnovama poprimila elemente baroknog stila koji se ogleda na zvoniku, kamenom portalu i kamenim ukrasima oko prozora. Unutrašnjost bogata i umetnička. Od mermernog poda, raznih relikvija, ikona i portreta, fresaka i čuvenog ikonostasa. Smatra se jednim od najznačajnijih fruškogorskih manastira.
MANASTIR VELIKA REMETA
Veliki zadužbinar bio je sremski kralj Dragutin. A na mestu gde je tokom lova pao sa konja i ostao hrom uzdignu Veliku Remetu. Crkva posvećena Svetom Dimitriju izvorno je sazidana u raškom stilu, ali je tokom obnove u XVIII veku pretvorena u barokno zdanje. Tada je prizidan i impozantni barokni zvonik, „toranj” Srema, sa brojnim dekoratvinim elementima i kapelom Svetog Jovana Preteče. Posle raznih razaranja, pretrpela je i nedela komunista, ali je potpuno obnovljena 80-ih godina prošlog veka. Danas je bezbrižna na svom bajkovitom posedu, prepunom cveća i košnica. Spravljaju monasi med, a i rakiju.
MANASTIR VAVEDENJE PRESVETE BOGORODICE
Lepoti romantičnih Sremskih Karlovaca pridodaje i manastir u Gornjem gradu – Vavedenje Presvete Bogorodice. Potiče, ukazuju arheološka istraživanja, iz prvih decenija XVI veka, a današnje zdanje je iz sredine XVII stoleća. Krasi je ikonostasna pregrada koju je oslikao poznati karlovački ikonopisac Dimitrije Bačević, a u riznici baštini službenike štampane u vreme kneza Miloša Obrenovića i čestice moštiju Svetog Nektarija Eginskog. Manastirom je proglašena 2016. godine.
MANASTIR PRIVINA GLAVA
Crkva posvećena Svetim arhangelima Mihailu i Gavrilu, osnovana najverovatnije u XII veku, najčuvenija je po jednoj od najznačajnijih i najraskošnijih srpskih srednjovekovnih knjiga, koju je dugo baštinila. Sve do Velikog turskog (bečkog) rata u drugoj polovini XVII veka, kada je dragoceni srpski psaltir odneo bavarski oficir. Knjiga na više od 200 stranica sa mnoštvom ilustracija i minijatura, rađena je krajem XIV veka, ili za cara Lazara ili sina mu despota Stefana Lazarevića. Kako se nalazi u Bavarskoj državnoj biblioteci u Minhenu, postala je poznata kao „minhenski” psaltir. Danas Privina glava predano čuva svoje preostale dragocenosti – rezbariju ikonostasa u stilu rokokoa i kopiju ikone Bogorodice Trojeručice. I živi spokojno u svom cvetnom vrtu, deleći blagost i mir svakom dobronamernom.
MANASTIR BERKASOVO
Najpoštovanija srpska zaštitnica Sveta Petka još jednom je učinila čudo. U doba velike suše, mladoj gluvonemoj čobanici podari vodu da joj stado milo preživi, a njoj dade i vid i sluh. Tako nastade crkva brvnara. A današnje zdanje izgrađeno je na mestu hrama iz 1867. godine, iznad lekovitog i čudotvornog izvora. Pritajeno u tišini živopisne uvalice, omeđeno šumom i vinogradima.
MANASTIR VRANJAŠ
Najmlađi je fruškogorski manastir. Temelj hrama posvećenog Svetom Vasiliju Ostroškom postavljen je 2011. godine. Izrađen je od norveškog belog bora i čamovine, iznutra sveže oslikan, svetao i vedar. Crkva je sagrađena na izvorištu Vranjašu, posvećenom Svetim Kozmi i Damjanu. Ne presušuje nikada, a voda je vazda ledna, te se ovde od davnina okupljaju vernici.
MANASTIR NOVO HOPOVO
Ovde nekada stanovaše, doduše par godina tek, čuveni srpski književnik i prosvetitelj Dimitrije Obradović sredinom XVIII veka. Zamonašio se i dobio ime Dositej koje zadrža i pošto napusti zidine Novog Hopova. Nadomak Iriga, na obodu šume, temelje crkve posvećene prenosu moštiju Svetog Nikolaja postavio je despot Đorđe Branković krajem XV veka. Današnji izgled potiče iz sredine XVII veka kada je izvršena temeljna obnova. Pozlaćeni ikonostas oslikao je 1776. godine jedan od najznačajnijih baroknih slikara Teodor Kračun. Najvrednija relikvija koju baštini su mošti Svetog velikomučenika Teodora Tirona koji je stradao u progonima rimskih careva Maksimijana i Maksimina 306. godine na području današnje Turske. Prenete su u iriški manastir u XVI veku.
MANASTIR STARO HOPOVO
Isti zadužbinar je samo dva kilometra dalje podigao još jedna bogomolju krajem XV ili početkom XVI veka, posvećenu Svetom Nikoli. No, kako bi od drveta i crepom pokrivena, stradala je u zemljotresu sredinom XVIII veka, a ubrzo je nikla nova posvećena Svetom Pantelejmonu. Današnje maleno, jednobrodno zdanje od tesanog kamena, potpuno je obnovljeno početkom ovog veka. Izgrađen je zvonik i unutrašnjost crkve oslikana, pomalo nesvakidašnjim jarkim bojama i nekim neobičnim šarama.
MANASTIR GRGETEG
Zadužbina je Zmaja Ognjenog Vuka Brankovića iz XV veka, diči se ispis u porti. Osim osnivača i stoletnosti, ima se još mnogo čime ponositi. Crkva je posvećena Svetom Nikoli. Velelepna. Svetla i pogolema. Umetnost svepristuna. Raskošan živopis sa pozlatom i razigrani vitraži. Brižno čuva svoju svetinja nad svetinjama – ikonu Bogorodice Trojeručice, kopiju, mada kako tvrde u manastiru, istovetna je po liku, izradi i dimenzijama hilandarskoj, i na naličju ima Svetog Nikolu. I ikonostas. Veličanstven. Od istarskog mermera i pozlaćeng kovanog gvožđa. Ikone je svojim savršenim realističkim kistom oslikao čuveni maestro Uroš Predić početkom XX veka. Grgeteg, neobičnog imena, i krasote čudesne.
MANASTIR SVETI MARKO
Na mestu gde je na Markovdan u prvim decenijama XIX veka slepo dečače progledalo kad se napojilo vodom sa izvora koja najednom iz zemlje izbi, podignuta je kapelica 1883. godine. No, ubrzo uslediše vremena zla, pa je crkva zapustela i u korov zarasla. Obnova skromnog zdanja, smeštenog između Novih Karlovaca i Inđije, počela je sredinom prve decenije ovog veka i ubrzo je proglašena manastirom Sveti Marko. Radovi na proširenju crkve su u toku, a već je sagrađena česma iz koje teče voda sa Markovog izvora, da se narod njome može miti i krepiti.
Iako geografski ne pripadaju skutima Fruškogorja, još dva sremska hrama vredna su pomena kako zbog svojih jedinstvenosti, tako i zbog snažnih istorijskih veza sa srpskom Svetom gorom.
MANASTIR OBED
Unutar potkovice Obedske bare, udomio se maleni hram. Prema narodnom verovanju, podigla ga je 1486. godine Angelina Branković sa sinovima Đorđem i Jovanom. Od građe lađe kojom je doplovila do tadašnje despotske prestonice Kupinova, noseći mošti svoga muža. Crkva brvnara se vremenom urušila, pa je nova kapela od trajnog materijala izidana 1930. godine. Potpuno je obnovljen u prvoj deceniji ovog veka. Svetinja, u narodu poznata kao crkva Svete Angeline, nema monašku obitelj, te se untura ne može, a stiže se jedino peške kroz šumu.
MANASTIR FENEK
Usred sremske ravnice, nadomak srpske prestonice, izdiže se još jedna stradalna svetinja. Osnovali su je u drugoj polovini XV veka Stefan i Angelina Branković i posvetili Svetoj Petki. Današnje zdanje podignuto je na mestu starog oko 1800. godine, nad bunarom za koji se vezuju priče o čudotvornoj vodi. U njegovim konacima utočište je našao Karađorđe posle sloma Prvog srpskog ustanka, na putu za Rusiju. Sveobuhvatna obnova počela je 2006. godine dolaskom bratstva. Izgrađena je i vinarija. A fenečko vino je „spoj tradicije, molitve i monaškog poslušanja”.
